Antarktyka, część kuli ziemskiej, obejmująca zarówno lądy, jak i obszary wodne, stanowiąca polarną strefę na półkuli południowej. Centralną część Antarktyki tworzy kontynent Antarktyda, pokryty w przeważającej części lądolodem, otoczony obszarem wodnym, wchodzącym w obręb trzech Oceanów: Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego. Do Antarktyki należy wiele archipelagów (Szetlandy Południowe, Orkady Południowe, Sandwich Południowy) i niewielkich wysp (m.in.: Kergulena, Georgia Południowa, Księcia Edwarda, Crozeta, Balleny'ego, Bouveta). Historia odkryć i podróży geograficznych Od starożytności wierzono w istnienie lądu stałego wokół bieguna południowego, tzw. Terra Australis Incognita. Od XVII w. dokonywano penetracji południowych obszarów globu. Najwcześniej odkryto liczne wyspy na obrzeżach Antarktydy - 1502 A. Vespucci prawdopodobnie dopłynął do wyspy Georgia Południowa, 1599 D. Gherritz dotarł do wysepki w archipelagu Szetlandów Południowych. W XVIII w. odkryć na obszarze Antarktyki dokonywały wyprawy żeglarzy francuskich: 1739 J.B. Bouveta de Lozier, 1772 N. T. Marion-Dufresne'a i Crozeta (dopłynęli do Wysp Księcia Edwarda), w tym samym roku Y.J. Kerguélena de Tremarc (odkrył wyspy nazwane jego imieniem), 1772-1775 J. Cooka. Wyprawa J. Cooka dotarła najdalej na południe, do 71°10’S, przekraczając trzykrotnie południowe koło podbiegunowe (odkryto m.in. wyspę Georgia Południowa i grupę wysp Sandwich Południowy). W ekspedycji tej brał udział badacz polskiego pochodzenia J.R. Forster (wraz z synem J.A. Forsterem). Dalszych wypraw nie podejmowano przez długie lata z uwagi na trudności związane z pokonywaniem grubej kry lodowej. Odkrycia kontynentu Antarktydy dokonała rosyjska ekspedycja naukowa pod dowództwem F.F.Bellingshausena i M.P. Łazariewa (1819-1821), która 1820 dotarła do Wybrzeża Księżniczki Marty. W latach 20. XIX w. wielu odkryć dokonali wielorybnicy i łowcy fok. 1819 W. Smith i E. de Bransfield odkryli Szetlandy Południowe, 1821-1822 G. Powell dotarł do Orkadów Południowych, a N. Palmer do Półwyspu Antarktycznego (zwanego także Półwyspem Palmera), 1823 J. Weddell osiągnął 74° 15’S, płynąc po morzu nazwanym jego imieniem. Dzięki kapitanom statków należących do kupca angielskiego Enderby dopłynięto do następnych części Antarktydy: 1831 J. Biscoe dotarł do Ziemi Enderby, a 1832 do Wyspy Adelajdy i wysp u wybrzeży Ziemi Grahama, 1834 P. Kemp odkrył ziemię nazwaną jego imieniem, 1838 J. Balleny dopłynął do wysp ok. 300 km na północ od wybrzeża Antarktydy, noszących obecnie jego imię. W 1. poł. XIX w. rozwinęły się także badania naukowe nad Antarktyką, zwłaszcza dzięki trzem wielkim ekspedycjom: Francuza J.S. Dumont d’Urville’a, Amerykanina Ch. Wilkesa i Anglika J.C. Rossa, odbytych prawie równocześnie w latach 1838-1843. Celem gł. tych wypraw było ustalenie położenia bieguna magnetycznego południowego i sporządzenie map magnetycznych mórz południowych, jednakże równocześnie odkryto nowe wyspy i części kontynentu: Wyspy i Ziemię Adeli (Dumont d’Urville), Ziemię Claire (Wilkes), Ziemię Wiktorii, wulkany Terror i Erebus na Wyspie Rossa oraz wielką Barierę Lodową (Ross). Kolejna wyprawa 1872-1876 pod dowództwem G.S. Naresa ostatecznie potwierdziła istnienie kontynentu Antarktydy. Jako pierwszy, po 75 latach od ujrzenia Antarktydy, dotarł 23 I 1895 do jej wybrzeży (przylądek Adare) norweski uczony C. Borchgrevink. Na przełomie XIX i XX w. nastąpił okres licznych podróży naukowych na Antarktydę. 1897-1899 odbyła się słynna wyprawa statku "Belgica" pod dowództwem A. Gerlache’a de Gomery. Ekspedycja, w której brali udział dwaj Polacy: H. Arctowski (kierownik naukowy wyprawy) i A. B. Dobrowolski, przymusowo przezimowała na Antarktydzie, uwalniając się dopiero po roku z lodów. 1898-1900 C. Borchgrevink z wyprawą norwesko-angielską po raz pierwszy w sposób zamierzony zimował na kontynencie Antarktydy. Dzięki ustaleniom Międzynarodowych Kongresów Geograficznych w Londynie (1895) i w Berlinie (1899) w latach 1901-1905 zorganizowano pięć wielkich wypraw naukowych w celu przeprowadzenia badań w zakresie magnetyzmu ziemskiego, meteorologii, glacjologii i paleontologii. Ekspedycjami kierowali znani naukowcy i polarnicy: R.F. Scott, E. von Drygalski, O. Nordenskiöld, W.Th. Bruce, J. Charcot, W. Filchner. 1902 R.F. Scott podjął pierwszą próbę dotarcia do bieguna południowego, następna wyprawa w tym celu 1908-1909 E. Shackletona dotarła tylko do 88°23’S, zdobywając biegun magnetyczny. 1911-1912 wyruszyły dwie wyprawy na biegun południowy. Pierwszy dotarł doń R. Amundsen (14 XII 1911), drugim był R. Scott (18 I 1912). 1928 G.H. Wilkins pierwszy użył samolotu do badań Antarktydy (lot z Szetlandów Południowych na Ziemię Grahama), 1929 R.E. Byrd dokonał pierwszego przelotu nad biegunem południowym (samolot pilotował E. Balchen). W latach 1928-1947 podjęto 4 wyprawy badawcze pod kierownictwem R.E. Byrda, podczas których sfotografowano 700 tys. km2 kontynentu i 200 tys. km2 mórz oraz odkryto tzw. oazy ciepła (obszary wolne od lodu). Od 1946 działa na Antarktydzie wielka stacja amerykańska McMurdo. Do 1956 powstały również stacje naukowe należące do: Norwegii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Argentyny, Chile, Francji i Australii. Łącznie na Antarktydzie zorganizowano 54 stacje badawcze, prowadzące badania kartograficzne, geologiczne, oceanograficzne, glacjologiczne, meteorologiczne i z zakresu magnetyzmu ziemskiego, obecnie działa ich 50. Nowy etap poznania Antarktyki rozpoczął się w związku z Międzynarodowym Rokiem Geofizycznym (1957-1958) i powołaniem 1958 Komitetu Naukowego do Badań Antarktyki (Scientific Committee of Antarctic - SCAR), skupiającego 12 państw (Argentyna, Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia, RPA, USA, Wielka Brytania i Rosja). 1958 wyprawa pod dowództwem V.E. Fuchsa dokonała pierwszego przejścia w poprzek całego kontynentu, od Morza Weddella do Morza Rossa, w odwrotnym kierunku wyruszyła wyprawa E. Hillary’ego, która dotarła do bieguna południowego i powróciła drogą powietrzną. W tymże roku polarna wyprawa radziecka osiągnęła biegun względnej niedostępności. 1959 wyprawa Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem W. Krzemińskiego przejęła od ZSRR stację naukową Oasis w Oazie Bungera, nazwaną imieniem A.B. Dobrowolskiego, w której prowadziły badania: 1958-1959 I i 1966-1967 II Polska Wyprawa Antarktyczna. 1975 wyruszyły na Antarktydę dwa statki I Polskiej Ekspedycji Morskiej PAN, rok później II Polskiej Ekspedycji Krylowej, prowadzące prace biologiczne nad krylem. Badania Antarktyki prowadzono również w latach 1964-1974 w ramach Międzynarodowego Programu Biologicznego oraz kontynuowanego do dziś programu UNESCO Człowiek i Biosfera. Z inicjatywy S. Rakusy-Suszczewskiego 1977 na Wyspie Króla Jerzego (Szetlandy Południowe) założono polską stałą stację im. H. Arctowskiego, dzięki czemu Polska stała się 13. członkiem Porozumienia Antarktycznego (podpisanego 1959, weszło w życie 1961). 1978-1979 w stacji im. A.B. Dobrowolskiego przebywała ostania wyprawa naukowa, prowadząc m.in.badania geodezyjne, geomorfologiczne, meteorologiczne, potem nie używano jej z uwagi na trudności w dostępie na kontynent (tylko drogą powietrzną). Stacja im. H. Arctowskiego działa stale, z załogą zimową liczącą ok. 19 osób, w lecie znacznie liczniejszą. Prowadzone są w niej badania z zakresu m.in.: biologii, hydrologii, oceanologii, geologii, geomorfologii i medycyny. Od 1990 działa Międzynarodowa Komisja Badań nad Antarktyką (IASC), która koordynuje badania w tym rejonie, a od 1991 zespół Programu Obserwacji Antarktyki i Danych Szacunkowych. 1995 do bieguna południowego na Antarktydzie dotarł samotnie Polak - M. Kamiński (w tym samym roku zdobył również biegun północny). 1997 po raz pierwszy samotnie przeszedł Antarktydę Norweg B. Ousland.